کم خونی یا آنمی چیست؟ تشخیص علائم و درمان
کم‌خونی یا آنمی زمانی رخ می‌دهد که مقدار گلبول‌های قرمز سالم در بدن کم‌تر از حد نرمال باشد و این سلول‌ها نتوانند به‌طور مؤثر اکسیژن را در بدن حمل کنند. علائم کم‌خونی عمدتا شامل خستگی، ضعف و تنگی‌نفس است که می‌تواند خفیف یا شدید باشد. درمان کم‌خونی نیز بستهبه نوع و علت آن متفاوت است. در این مطلب از مجله بادی‌بان به صفرتاصد بیماری کم خونی، دلایل و انواع کم خونی، روش‌های تشخیص، مدیریت و درمان آن پرداخته شده است.
فهرست مطالب
کم خونی یا آنمی چیست؟
کم‌خونی یکی از شایع‌ترین اختلالات خونی است که حدود یک‌سوم جمعیت جهان را درگیر می‌کند. کم خونی یا آنمی (Anemia) زمانی به‌وجود می‌آید که گلبول قرمز کافی در بدن وجود نداشته باشد یا عملکرد گلبول‌های قرمز در بدن طبیعی نباشد. برخی از کم‌خونی‌ها ارثی هستند؛ اما ممکن است افراد در طول زندگی خود نیز به آن دچار شوند.
کم‌خونی می‌تواند به شیوه‌های مختلفی زندگی فرد را تحت‌تأثیر قرار دهد. برخی انواع آن علائم خفیفی دارند که با درمان بهبود می‌یابند؛ اما انواع جدی‌تر آن مانند بیماری‌های ارثی ممکن است منجر به مشکلات مزمن شوند. کم خونی شدید ممکن است نشانه‌ای از یک بیماری جدی مانند سرطان باشد و جان انسان را تهدید کند.
انواع کم خونی یا آنمی چیست؟
متخصصان، کم خونی را به دو دسته اکتسابی و ارثی تقسیم می‌کنند. کم‌خونی اکتسابی در طول زندگی فرد به دلایلی مانند برخی بیماری‌ها ایجاد می‌شود. انواع کم‌خونی اکتسابی شامل موارد زیر است:
کم‌خونی ناشی از بیماری مزمن
برخی بیماری‌های مزمن مانند بیماری‌های خودایمنی، سرطان، بیماری التهابی روده، بیماری کلیوی، کبدی و تیروئید می‌توانند باعث ایجاد کم خونی شوند. زیرا در این شرایط بدن نمی‌تواند از آهن به‌خوبی برای ساخت گلبول قرمز استفاده کند.
کم خونی فقر آهن
کم‌خونی فقر آهن (Iron Deficiency Anemia) زمانی اتفاق می‌افتد که بدن به اندازه کافی آهن ندارد تا هموگلوبین بسازد؛ هموگلوبین همان ماده‌ای است که در گلبول‌های قرمز وجود دارد و مسئول حمل اکسیژن به بافت‌های بدن است. وقتی آهن بدن کافی نباشد، گلبول‌های قرمز کوچک‌تر و کم‌رنگ‌تر می‌شوند و نمی‌توانند اکسیژن را به‌خوبی حمل کنند.
کم‌خونی همولیتیک خودایمنی
کم‌خونی همولیتیک خودایمنی (Autoimmune Hemolytic Anemia)، یک بیماری خودایمنی است که در آن سیستم ایمنی بدن به اشتباه به گلبول‌های قرمز حمله کرده و باعث تخریب آن‌ها می‌شود. این آنمی ممکن است به‌صورت ناگهانی یا تدریجی رخ دهد و نیاز به درمان‌های سرکوب‌کننده ایمنی داشته باشد.
کم‌خونی ماکروسیتیک و مگالوبلاستیک
در کم‌خونی ماکروسیتیک و مگالوبلاستیک (Macrocytic & Megaloblastic Anemia)، گلبول‌های قرمز بزرگ‌تر از اندازه طبیعی (ماکروسیت) هستند و اغلب به‌درستی بالغ نمی‌شوند (مگالوبلاست). علت اصلی این آنمی، کمبود ویتامین B12 یا اسیدفولیک است. کمبود این دو ماده در ساخت DNA اختلال ایجاد می‌کنند و منجربه تولید سلول‌های نابالغ و ناکارآمد می‌شوند.
کم‌خونی نورموسیتیک
در کم‌خونی نورموسیتیک (Normocytic Anemia)، اندازه گلبول‌های قرمز طبیعی است؛ اما تعدادشان کم شده است. این نوع آنمی اغلب در بیماری‌های مزمن مثل نارسایی کلیه، سرطان‌ها یا التهاب‌های طولانی‌مدت دیده می‌شود و ممکن است ناشی از کاهش تولید گلبول قرمز یا ازدست‌دادن خون باشد.
کم‌خونی پرنیشیوز
کم‌خونی پرنیشیوز (Pernicious Anemia)، نوع خاصی از کم خونی مگالوبلاستیک است که به علت عدم جذب ویتامین B12 در دستگاه گوارش رخ می‌دهد. این نوع آنمی معمولاً به‌دلیل نبود ماده‌ای به‌نام فاکتور داخلی (Intrinsic Factor) در معده است که برای جذب ویتامین B12 ضروری است. این اختلال معمولاً منشا خودایمنی دارد.
کم‌خونی ارثی از بدو تولد افراد در آن‌ها وجود دارد و شامل انواع زیر است.
کم‌خونی دایموند بلک‌فان
کم‌خونی دایموند بلک‌فان (Diamond-Blackfan Anemia)، یک بیماری نادر ژنتیکی است که در آن مغز استخوان کودک توانایی تولید کافی گلبول قرمز را ندارد. این بیماری از زمان نوزادی یا اوایل کودکی بروز می‌کند و اغلب با ناهنجاری‌های دیگر مثل مشکلات رشد یا استخوانی همراه است.
کم‌خونی فانکونی
آنمی فانکونی (Fanconi Anemia)، یک بیماری ژنتیکی نادر اما جدی است که با نارسایی مغز استخوان، کم خونی، اختلال در رشد، نقص‌های مادرزادی و افزایش خطر ابتلا به سرطان، به‌ویژه لوسمی، شناخته می‌شود. در این بیماری، مغز استخوان نتواند به‌خوبی سلول‌های خونی بسازد. به همین دلیل، فرد دچار کم خونی، ضعف سیستم ایمنی و مشکلاتی مثل خونریزی یا خستگی زیاد می‌شود. این بیماری معمولاً از پدر و مادر به فرزند منتقل می‌شود و ممکن است با مشکلاتی در رشد، ناهنجاری‌های مادرزادی و حتی افزایش احتمال ابتلا به سرطان همراه باشد.
کم‌خونی داسی‌شکل
کم‌خونی داسی شکل (Sickle cell disease)، نوعی آنمی ارثی است که در آن شکل گلبول‌های قرمز غیرطبیعی و داسی‌شکل است. این سلول‌ها شکننده‌اند و عمر کوتاهی دارند و باعث انسداد رگ‌های خونی و درد می‌شوند.
تالاسمی
تالاسمی (Thalassemia) یک بیماری ارثی است که در آن ساخت هموگلوبین (پروتئین حمل‌کننده اکسیژن در گلبول قرمز) مختل می‌شود. در نتیجه گلبول‌های قرمز ضعیف و شکننده می‌شوند و زودتر از بین می‌روند. این بیماری به دو نوع آلفا و بتا تقسیم می‌شود و شدت آن می‌تواند از خفیف تا شدید متغیر باشد.
برخی از انواع کم‌خونی ممکن است هم ارثی و هم اکتسابی باشند که عمدتا شامل موارد زیر هستند.
کم‌خونی همولیتیک
کم‌خونی همولیتیک (Hemolytic Anemia) زمانی رخ می‌دهد که گلبول‌های قرمز خون زودتر از زمان طبیعی‌شان (که معمولاً حدود ۱۲۰ روز است) در بدن تخریب می‌شوند. این تخریب می‌تواند به دلیل اختلالات ارثی (مثل کمبود آنزیم G6PD) یا عوامل اکتسابی (مثل عفونت‌ها، داروها یا بیماری‌های خودایمنی) باشد.
کم‌خونی آپلاستیک
کم‌خونی آپلاستیک (Aplastic Anemia) نوعی آنمی شدید است که در آن مغز استخوان توانایی تولید سلول‌های خونی (شامل گلبول‌های قرمز، سفید و پلاکت‌ها) را از دست می‌دهد. علت این آنمی می‌تواند ارثی، خودایمنی یا ناشی از داروها و سموم باشد.
کم‌خونی میکروسیتیک
در کم‌خونی میکروسیتیک (Microcytic Anemia)، گلبول‌های قرمز کوچک‌تر از حد طبیعی هستند. شایع‌ترین علت آن کمبود آهن است. بیماری‌هایی مثل تالاسمی و کم خونی سیدروبلاستیک هم می‌توانند از این نوع باشند.
کم‌خونی سیدروبلاستیک
کم‌خونی سیدروبلاستیک (Sideroblastic Anemia)، نوعی کم خونی میکروسیتیک است که در آن آهن در بدن وجود دارد؛ ولی به‌درستی در ساخت هموگلوبین استفاده نمی‌شود. این آهن به‌صورت غیرطبیعی در سلول‌های مغز استخوان جمع می‌شود.
علائم کم خونی چیست؟
خستگی مفرط یعنی احساس ضعف برای انجام فعالیت‌های روزمره شاخص‌ترین علامت کم خونی است. سایر علائم کم‌خونی ممکن است شامل موارد زیر باشد:
- درد قفسه سینه
- سرگیجه
- عفونت‌های مکرر
- تپش قلب
- سردرد
- رنگ‌پریدگی پوست
- وزوز گوش با ضربان (پالس‌دار)
- تنگی نفس
روش‌های تشخیص کم خونی چیست؟
پزشک برای تشخیص کم خونی، معمولا پس از انجام معاینات اولیه و آگاهی از علائم بیمار، چند آزمایش خون شامل موارد زیر را تجویز می‌کند.
- آزمایش شمارش کامل سلول‌های خونی: آزمایش شمارش کامل خون (CBC) برای بررسی تعداد گلبول‌های سفید (WBC)، گلبول‌های قرمز (RBC)، هموگلوبین (Hb)، هماتوکریت (HCT)، پلاکت‌ها (Platelets)، حجم متوسط گلبول قرمز (MCV) و میانگین هموگلوبین در گلبول قرمز (MCH) است.
- آزمایش اسمیر خون محیطی: آزمایش اسمیر خون محیطی (PBC) برای مشاهده مستقیم و بررسی شکل و اندازه سلول‌های خونی مانند گلبول‌های سفید، گلبول‌های قرمز و پلاکت‌ها زیر میکروسکوپ است.
- آزمایش رتیکولوسیت: آزمایش شمارش رتیکولوسیت (Retic Count)، سلول‌های نابالغ گلبول قرمز را اندازه‌گیری می‌کند و عملکرد مغز استخوان در تولید گلبول‌های قرمز را بررسی می‌کند.
- آزمایش آهن خون: آزمایش آهن خون (Serum Iron) برای بررسی ذخایر آهن بدن و کمک به تشخیص کم‌خونی فقر آهن است.
- آزمایش فریتین: فریتین (Ferritin)، پروتئینی است که آهن را در داخل سلول‌ها ذخیره می‌کند. آزمایش فریتین مقدار فریتین خون که نماینده سطح ذخایر آهن در بدن است، را اندازه‌گیری می‌کند.
- آزمایش ظرفیت کل اتصال به آهن: آزمایش TIBC، به‌طور غیرمستقیم میزان پروتئین ترانسفرین را ارزیابی می‌کند و به شما می‌گوید که خون برای چسبیدن به آهن و انتقال آن به سراسر بدن، چقدر توانایی دارد.
- آزمایش ویتامین B12: ویتامین B12 نقش مهمی در تولید گلبول‌های قرمز، عملکرد سیستم عصبی و ساخت دی‌ان‌ای دارد. کمبود آن می‌تواند منجر به کم خونی مگالوبلاستیک، خستگی، ضعف، اختلالات عصبی مانند گزگز دست‌وپا و حتی مشکلات حافظه شود. آزمایش ویتامین B12 برای اندازه‌گیری سطح این ویتامین ضروری در بدن است.
- آزمایش اسید فولیک (فولات): آزمایش اسید فولیک برای بررسی سطح ویتامین گروه B در خون انجام می‌شود که برای تقسیم سلولی، ساخت دی‌ان‌ای و تولید گلبول‌های قرمز ضروری است. این آزمایش معمولاً همراه آزمایش ویتامین B12 تجویز می‌شود.
درمان کم‌خونی یا آنمی چگونه است؟
درمان کم خونی بستهبه نوع و علت آن متفاوت است. اگر علت آن یک بیماری زمینه‌ای باشد، ابتدا بیماری موردنظر درمان می‌شود. همچنین ممکن است نیاز به مصرف برخی مکمل‌های غذایی مانند مکمل آهن، فولیک اسید (ویتامین B9) و ویتامین B12 یا مصرف داروهای زیر باشد:
- اریتروپویتین: برای تحریک تولید گلبول‌های قرمز در مغز استخوان
- داروهای سرکوب‌کننده ایمنی: اگر علت کم خونی، بیماری خودایمنی باشد.
در برخی موارد شدید‌تر، ممکن است نیاز به انتقال خون، پیوند مغز استخوان یا جراحی برا توقف خونریزی داخلی باشد.
سبک زندگی سالم برای مدیریت کم‌خونی
صرف‌نظر از نوع کم‌خونی، اقدامات زیر می‌توانند برای مدیریت کم خونی مفید باشند.
- رژیم غذایی سالم
- مصرف منظم مکمل‌ها
- نوشیدن آب کافی
- ورزش منظم با مشورت پزشک
- رعایت بهداشت فردی برای جلوگیری از بیماری‌های عفونی
- انجام به‌موقع واکسیناسیون‌های ضروری
اگر علائم کم‌خونی شما با ادامه فرایند درمان بهتر نشد یا علائم جدیدی ظاهر شد، حتما با پزشک مشورت کنید. کم خونی می‌تواند خطر حمله قلبی را افزایش دهد. به‌همین‌دلیل اگر علائم زیر را احساس می‌کنید بهتر است فورا به پزشک یا اورژانس مراجعه کنید.
- درد قفسه سینه
- تنگی نفس
- خستگی شدید
- بی‌خوابی
- حالت تهوع یا ناراحتی معده
- تپش قلب
- اضطراب یا احساس «نزدیکی مرگ»
- تعریق
- سرگیجه یا غش کردن
کلام آخر بادی‌بان
کم خونی، یکی از شایع‌ترین اختلالات خونی است که می‌تواند دلایل مختلفی مثل فقر آهن، کمبود ویتامین B12، بیماری‌های مزمن یا مشکلات مغز استخوان داشته باشد. علائمی مانند خستگی، رنگ‌پریدگی، تنگی نفس و سرگیجه می‌توانند زنگ هشدار این مشکل باشند. تشخیص دقیق نوع کم‌خونی تنها با انجام آزمایش خون و بررسی‌های تکمیلی امکان‌پذیر است. به همین دلیل، اگر علائم مشکوکی دارید یا در معرض عوامل خطر قرار دارید، مراجعه به پزشک و انجام آزمایش‌های لازم را جدی بگیرید. درمان زودهنگام کم‌خونی نه‌تنها کیفیت زندگی را بهبود می‌دهد، بلکه از بروز عوارض جدی‌تر در آینده جلوگیری می‌کند.
منابع
Cleverland Clinic. Anemia
Mayo Clinic. Anemia
من سروناز، متخصص دیجیتال‌مارکتینگ هستم و در مجله بادی‌بان، طبق منابع تاییدشده پزشکی، از موضوعات متنوعی می‌نویسم تا در زمینه پزشکی بروز باشید.
